Przyczyny zachowań przemocowych

Agresja i przemoc, podobnie jak inne zachowania problemowe młodzieży, jest uwarunkowana wieloma czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi:

• indywidualnymi,
• rodzinnymi,
• środowiskowymi, w tym obecnymi w szkole,
• różnymi wydarzeniami i sytuacjami życiowymi.

Czynniki te wyjaśniają, dlaczego niektóre jednostki lub grupy angażują się w zachowania przemocowe albo stają się ofiarami przemocy.

Czynniki ryzyka zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się agresji, natomiast czynniki chroniące osłabiają działanie czynników ryzyka i zmniejszają prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań agresywnych.

Czynniki ryzyka:

• Cechy temperamentalne – objawia się impulsywnością, nadaktywnością, słabą samokontrolą, rozproszeniem uwagi, łatwym popadaniem we frustrację.
• Niska inteligencja, szczególnie werbalna. Wiążą się z nią niskie osiągnięcia szkolne, słaba zdolność poznawania relacji międzyludzkich oraz błędne rozpoznawanie i ocenianie sytuacji społecznych, mała zdolność rozwiązywania problemów i deficyty innych umiejętności społecznych. Efektem jest niska pozycja w grupie rówieśniczej i słaba więź ze szkołą.
• Błędy wychowawcze rodziców popełniane we wczesnym okresie rozwoju dziecka: przyzwolenie na atak, brak jasnych oczekiwań i standardów zachowań przekazywanych dziecku – brak wytyczonych granic lub, w przypadku wyrażania dezaprobaty, brak odwoływania się do wartości i norm społecznych (komunikaty typu: „Jasiu, nie bij chłopczyka, bo się spocisz” zamiast „Nie wolno nikogo bić, ponieważ wyrządza się komuś krzywdę”). Wczesne utrwalenie zachowań agresywnych i antyspołecznych.
• Poważna dysfunkcja rodziny: uzależnienie u jednego lub obojga rodziców, przewlekłe choroby (zwłaszcza psychiczne), działania kryminalne rodziców i przebywanie w więzieniu. Wiąże się z tym zaniedbywanie i odrzucenie dziecka, częste i surowe, choć niekonsekwentne i nieefektywne karanie, przemoc. Brak nadzoru i wsparcia ze strony rodziców lub dorosłych opiekunów. Dziecko żyje w klimacie obojętności albo wrogości, toteż ma tendencję do interpretowania zachowań innych ludzi jako wrogie i przypisywania im złych intencji.
• Doświadczanie przemocy w bliskim środowisku: ze strony rówieśników lub personelu szkoły, sąsiadów; obserwacja aktów przemocy w szkole czy na osiedlu. Efektem jest stały wzrost poczucia zagrożenia.
• Duża ekspozycja agresji i przemocy w mediach: Efektem jest przekonanie, że zachowania agresywne i akty przemocy są normą, a także przekonanie o powszechnej akceptacji przemocy, czy nawet współzawodnictwie w zachowaniach agresywnych; odwrażliwienie na przemoc i jej konsekwencje; rozwój „syndromu podłego świata” (spadek zaufania do ludzi, strach przed atakiem, potrzeba chronienia siebie, reagowanie agresją z wyprzedzeniem „na wszelki wypadek”).

Czynniki chroniące:

Co chroni dorastającą młodzież przed angażowaniem się w zachowania agresywne?

• prawidłowy system wartości, pozytywne normy i przekonania (w tym dezaprobata dla agresji
  i przemocy, która jest uznawana za jeden z najważniejszych czynników chroniących),
• wysoka samoocena,
• sukcesy w szkole,
• umiejętności psychologiczne i społeczne, zwłaszcza kontrolowania emocji oraz rozwiązywania problemów i konfliktów,
• silna więź z rodzicami,
• dobre kompetencje wychowawcze rodziców,
• nadzór rodzicielski i wsparcie,
• pozytywne wzorce ról dostarczane przez znaczących dorosłych, posiadanie mentora,
• duże wsparcie społeczne w bliskim środowisku,
• przynależność do prospołecznie nastawionej grupy rówieśniczej, posiadanie pozytywnych przyjaciół,
• miejsce zamieszkania w spokojnej dzielnicy z bezpiecznym sąsiedztwem,
• zaangażowanie w życie lokalnej społeczności,
• uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych,
• dostęp do kultury, możliwość korzystania z rekreacji i innej oferty w środowisku lokalnym.

Czy mamy, jako osoby dorosłe pracujące z dziećmi, wpływ na regulowanie poziomu agresji i przemocy?

Wyniki badań nad zjawiskiem odporności (resilience) wskazują, że dzieci wzrastające w bardzo niekorzystnym środowisku, czy wręcz w rodzinach dysfunkcyjnych, wcale nie muszą stać się nieprzystosowanymi społecznie agresorami. Środowiskowe czynniki chroniące mogą skutecznie neutralizować działanie czynników ryzyka, w tym związanych z rodziną.

Szczególną rolę badacze przypisują czynnikom obecnym w szkole. Dziecko spędza na terenie szkoły wiele godzin, nie tylko zdobywając wiedzę, ale również ucząc się zachowań społecznych. Szkoła ma możliwość uruchomienia chroniących procesów wzmacniających odporność ucznia.

Bibliografia: Anna Borkowska, Joanna Szymańska, Marta Witkowska „Przeciwdziałanie agresji i przemocy w szkole”, Ośrodek Rozwoju Edukacji.